Како наставничка по македонски јазик, која веќе брои девет години работно искуство, тринаесет години од дипломирање и три години од магистрирање (цело споменато образование во рамките на македонистиката), можам да се обидам и да направам една анализа на јазичната писменост кај учениците во основното образование.

Секако, колегите со подолг работен стаж сигурно можат многу подобро да проанализираат, но и да се согласат со она што ќе го наведам подолу. Верувам дека голем дел од нив го имаат увидено сето долуспоменато. Некои можеби и се обиделе да го променат и изморени од немањето слух… од борбата со ветерници, се откажале.

Имено, она со што се соочуваме секојдневно, а што со секоја година станува сѐ почесто и поочигледно е континуираното намалување на јазичната писменоста кај учениците. Дека проблемот е едностран, дека зависи само од една работа – наивно е да веруваме. Факт е дека е комплексен и во него се испреплетени многу фактори кои влијаат на лошата состојба за која што зборуваме:

1. Наставната програма:

Бирото за развој на образованието предлага 144 – те часови што ги имаме на располагање да се поделат на подрачјата: 50 часа Литература, 50 часа Јазик, 10 часа Медиумска култура и 34 часа Изразување и творење. Горе-долу, барем колку сум јас информирана, оваа поделба ја следат сите наставници.

Моето мислење е дека оваа поделба е несоодветна за денешното време. Часовите по Медиумска култура треба да се зголемат. Учениците се постојано врзани со медиумите. Треба да се описменат медиумски. Имаме низа животни приказни во кои многумина пострадале поради интернет злоупотреби. Имаме ученици кои детските денови ги поминуваат на паметните телефони, а не знаат уредот да го користат за да научат нешто повеќе. Интернетот нуди многу олеснувања за совладување на наставниот материјал по сите предмети, ама денешните деца не знаат да го искористат. Треба да им се покаже. Да се насочат. Постојат безброј апликации, портали, страници, видеа… кои пластично, визуелно – онака како што нивните мозочиња сакаат и се навикнати, можат да им овозможат да воспримат нови информации. Децата треба да гледаат филмови, цртани. Да посетуваат (па нека е тоа и гледано на интернет) театарски престави… да ги користат пребарувачите за да реализираат проект даден од наставникот/чката, да креираат свои блогови и да ги ставаат изработките, да сакаат да се пофалат на социјалните мрежи со видеа што ги сработиле за потребите на часот, а не со селфиња и празни муабети… На пример: учат за документарен филм: да направат документарен филм. Проект во кој ќе им се даде конкретен проблем; чекори како да истражуваат за него; насоки како да го снимат тоа; која програма да ја искористат, кои алатки… како да го спакуваат и на крај да го објават на интернет. Тие со тоа научиле многу, а создале и ресурс за идните генерации… Но тоа да се направи потребни се најмалку десет часа (да потсетам, толкав е фондот на целото подрачје Медиумска култура), плус менторирање на групите ученици (што е поприлично предизвикувачки)…

Подрачјето Изразување и творење е само 34 часа. Денешните деца, едвај писмени… тешко се изразуваат, уште потешко творат… Особено што секое второ дете посетува логопед и подоцна проговорува. Таа состојба во понатамошниот развој влијае и со помал фонд на зборови, тешкотии при изразувањето… Денес во училница има ученици кои знаат многу работи, но немаат фонд на зборови, речникот им е мал, па не можат да се изразат… зборуваат дијалектно, немаат свесност за грешките што ги прават, повторуваат исти зборови, се заплеткуваат, звучат страшно!

Сето тоа може да се поправи со читање, раскажување, предизвикување на младиот дух да твори и да фантазира. Ова подрачје треба да е многу позастапено. Исполнето со работилници за креативно пишување, со драматизации во кои учениците ќе се вложат креативно, со свои дијалози и монолози. Часови во кои ќе зборуваат на теми кои ги интересираат, а наставникот ќе ги коригира…

Во таа насока, имањето пет часови во неделата по македонски јазик сметам дека е повеќе од неопходно. Или намалување на наставните едници од граматика. На пример: зависносложени реченици. Што ќе му е од корист на ученикот да ги изрецитира насловите на зависносложените реченици, наизуст да ги научи сврзниците и да ги заборави по две недели. Во деветто одделение се учат девет типа на зависносложени реченици. Тоа се девет часа предавање уште толку вежби или вкупно 18 часа, вклучувајќи тука и контролна за нив, подготовка за контролна… значи два месеци учениците ги учат и не ги научуваат. Во тие два месеци може да се работи на зголемување на речникот, на работилници за творење… да се анализира некое дело… да се зголеми бројот на лектири… Моето искуство покажува дека 1% од учениците ги запомниле некои од сврзниците и знаат да ги кажат имињата на речениците. Само еден или два ученици ги препознаваат во текст, тоа се најчесто учениците со кои одам на натпревар, останатите се сеќаваат само дека тоа беа најдосадните часови од кои не научил ништо…

2. Наставните форми, методи и техники

Фронталната настава е нешто што носи најмалку резултати и време е да ја заборавиме… едноставно денешните деца се различни од нас, од постарите генерации кои можеа да издржат со часови да следат… или барем го имаа трпението да молчат и да слушаат цел час. Денес децата немаат проблем да кажат дека им е досадно, не успеваат да доседат в клупа, часот не функционира… концентрацијата е мала, трпението им е на ниско ниво. Ја немаат свесноста за важноста на предавањето… Едноставно методите  и формите ни се застарени. Секоја чест на низа колеги кои се трудат, прават чуда на часовите. Од ништо прават нешто… но сепак, реалноста е дека поголем дел од колегите се наоѓаат во тешка позиција. Дел од нив се одлични наставници, наставниот материјал им е одлично совладан, но не можат да одолеат на предизвикот кој се вика „незаитересиран ученик“. Се сеќавам една драга и почитувана колешка, која што сега е во пензија, еднаш рече: „На што личи ова, се претворивме во кловнови.“ И навистина, на прв поглед тоа така изгледа, бидејќи борба се води во училница да им се задржи вниманието, да научат нешто… отсекаде бомбардираат: „низ игра да се учи, низ игра…“. Да, тоа е многу едноставно да се каже… и навистина е изводливо, ама потребна е огромна подготвеност на наставникот/чката. Ресурси, електронски помагала, поддршка од колеги, служба, директор…

Конкретно, за јазичната писменост, но и за која и да било наставна материја, потребна е анализа на одделението, да се направи студија на случај. Да се увиди нивото на писменост, потоа тоа да се анализира. Со стручната службата да се увидат резултатите и на јазичниот актив да се направи стратегија. Врз основа на тоа да се предложат форми, методи и техники за работа. И верувајте, сето ова звучи изводливо, ама не е! Бидејќи, пред сЕ стручната служба, а потоа и наставниците се обременети со тони администрација. Условите во кои работат се на незадоволително ниво. Ретко кој има своја канцеларија, кабинет, за да седни да работи. Сите анализи, тестови, аналитички листи… ги правиме дома, надвор од работно време… изоставајќи ги купиштата семејни обврски… и во сета таа неорганизираност, напнатост, немање сатисфакција, слаба платеност на трудот… наставниците одлучуваат да ги реализираат базичните обврски: „Колку пари-толку музика“. Тоа не ги прави неработници, бидејќи не се неработници. Ја реализирале наставната програма, направиле тестови, оцениле… Сѐ е според барањата, но нивниот капацитет, потенцијалот на голем број деца… останал неискористен… а нивото на писменост… опаѓа…

3.Спремноста на наставникот/чката

Гласините за лош наставник во минатото важеа за наставник кој ги тепа учениците, им бара премногу да читаат, да знаат граматика… денес тој „епитет“ ги краси колегите кои не си го знаат материјалот. За жал, тоа е присутно сѐ повеќе и повеќе. Паѓањето на квалитетот на образованието, конкретно зборувам на Филолошкиот и Педагошкиот факултет е една од причините. Пуштање на неписмени студенти да полагаат испити, „штанцање“ магистерски… доведе до кадар кој не ја познава материјата доволно. Партизацијата, партиските вработувања го зациментираа тоа незнаење. И човек ќе рече, ништо страшно, не може да се знае сѐ. И јас самата имам потешкотии со одредени делови од материјалот, уште учам… доучувам… повторувам… се консултирам, не се срамам од тоа… но она на што погоре зборувам е немањето желба да се совлада несовладаното. И тоа оди така до бескрај, бидејќи нема никој што ќе застане и ќе опомени, ќе едуцира, ќе советува, ќе насочи, ако е нужно и ќе казни, ќе суспендира ако треба!

Факт е дека има наставници на кои им е застанат сатот, не се замараат со ништо. Си го предаваат она што им е во пожолтеното тетраче… и тоа е тоа… Монотонијата, досадните часови ги прави и нивните животи досадни. Тие се мрготни, децата не ги сакаат – негативната енергија се шири наоколу. Има колеги кои не сакаат да доаѓаат на работа, им одмилело да влезат в училница.

Кога ќе им се даде можност или во полош случај ќе им се наметне да увидат дека промените можат да ја сменат атмосферата в училница и нивите состојби ќе се подобрат. Убавите часови ги прават учениците поуспешни, позадоволни, а со тоа и наставниците ќе се чувствуваат подобри, посреќни.

Лиценцата за работа не мора да е трајна. Нека се обновува од време на време. Нека се оценуваат наставниците (но не со циркузот наречен интегрална евалуација! Ве молам… пониско и понижувачки во живот не сум се чувствувала. На час ми доаѓа економист и ми ги брои ливчињата кои сум ги приложила, штиклира во формулар и така ме оценува… ве молам!) Нека се назначат повеќе советници за образование, или од поискусните колеги нека ротираат, нека доаѓаат на часови. Да гледаат како се работи, да советуваат, да се дискутира… од тоа нека произлезе оцена…

 Иако, искуствено, можам да кажам дека иако има низа пропусти во едукацијата на наставниците, тоа може да се поправи, само треба да се има волја. Самите ние, низ заедници за учење, со поддршка, искреност и волја за работа можеме да ги поправиме работите.

Што се однесува пак до обуките, нека бидат полезни. Доста се заработува, се навредува нашата интелигенција. Стои некој и „млати празна слама“, врти слајдови, а ние седиме и чекаме диплома… Доста ни е од хартивчиња со благодарници, дипломи, сертификати… еден куп стојат… може човек да се грее цела зима со нив. Потребна е квалитетна поддршка, меѓусебна, но и институционална.

4. Вклученоста на родителите во образувањето на ученикот

Времето во кое што живееме не им дозволува на родителите да поминуваат многу време со нивните деца. А дури и да го имаат, тие го трошат во развозувања на англиски, спорт, музичко… на спремање по математика… Во сите тие трчаници, самите родители не читаат. Нивните деца немаат во своите домови книги. Нема читачка култура. Децата тоа го гледаат, ги стекнуваат истите навики. Зјапаат во телефоните, книгата им е страна, бескорисна, тешка…

Оние пак родители кои со крајни сили се обидуваат да ја поправат работата, почнуваат да читаат, но не за себе, туку за децата. Им ги читаат на глас лектирите, им ги раскажуваат… им го џвакаат лебот и право в уста им го ставаат. Тоа не е помагање… тоа е целосно онеспособување на ученикот да учи…

Таа невклученост само ја „храни“ состојбата на паѓање на писменоста кај учениците. Денес некои семејства не стигнуваат заедно да седнат на маса, да ручаат и да разговараат… изумираат попладневните прошетки, седенки на тераса и разговарање за книгата што се прочитала… навечер уморни од денот, не стигнуваат да прочитаат приказна за добра ноќ…

А има опции, еден куп… додека го возиш детето на училиште, додека ручате, се шетате. Кога се јавуваш да праша дали јадело… потпрашај го: А таа Хајди, кога беше во планината, што сакаше најмногу да јаде? Лисецот зошто е фантастичен?… Или подготви му игра, загатки кои треба да ги одгатнува и така да добие нешто што сака… На таблет пребарај илустрации од лектирата која треба да ја работат наскоро. Покажи му ги, нека се замисли што сака ислустрацијата да ни каже, нека му се јави желба да ја прочита книгата…

Зошто е важна јазичната писменост?

Денешните ученици треба да ги подготвиме да бидат конкурентни на пазарот на трудот. Што дека ќе знае еден куп информации кои со еден клик ќе ги најди на интернет – а не знае да се изразува? Што дека ќе изрецитира дефиниции за именки, глаголи, за директен предмети… а не стекнал навики за читање, не знае да пишува соодветно на правописните правила… не го користи стандардниот јазик?

Она што треба да го совладаат како вештина е правилното користење на стандарниот јазик. Да се изразуваат со богат речник, да знаат на напишат текст на која било тема. Да бидат јасни, кратки, темелни. Да ги препознаат и соодветно да ги користат функционалните стилови. Така ќе можат да се вработат побрзо, ќе поминат лесно на интервју и нема да бараат готови мотивациски писма.

Денешните наставници се пред голем предизвик. Се борат со заостанати, неревидирани или лошо ревидирани програми… лоши и несоодветни учебници, часовите се досадни, се брза да се сработи наставната програма, целите горе-долу да се остварат… од училница учениците излегуваат изморени, наставникот исфрустриран… тука се и родителите, кои не се сојузници како порано…

Проблемот е голем, решение има! Само треба да се започне од некаде. Еве, јас од мојата училница почнувам, следете ме!!!